Μετά την αποφράδα ημέρα της Άλωσης της Κων/πολης τότε που όλα «τα έσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά», πολλοί εκλεκτοί πνευματικοί άνθρωποι άρχισαν να προσφέρουν σημαντικότατο έργο για τη διατήρηση της πίστης και εθνικής συνείδησης του Γένους μας. 

Πλήθος λόγιοι του Βυζαντίου, Πατριάρχες, απλοί καλόγεροι στα κρυφά σχολειά και πολλοί άλλοι διδάσκαλοι του Γένους δίδαξαν τα ελληνόπουλα στον τόπο που ζούσαν ή στις περιώνυμες ελληνικές σχολές της σκλαβωμένης Ελλάδας. Μεταξύ αυτών των πνευματικών μορφών ιδιαίτερη και μοναδική θέση στη συνείδηση των Ελλήνων κατέχουν ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Ρήγας Φεραίος με το έργο τους.

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός με το απλό κήρυγμά του εδραίωσε την πίστη στον Χριστό των απλών Ελλήνων, ίδρυσε απλά ελληνικά σχολεία πάνω από 240 για τα ελληνόπουλα και πότισε το χώμα της πατρίδας με το ίδιο το αίμα του. Ο Αδαμάντιος Κοραής με το περισπούδαστο φιλολογικό, συγγραφικό και εκδοτικό έργο του στην Ευρώπη συνέβαλε στο να αγαπήσουν οι Ευρωπαίοι το λαό με τον μοναδικό πολιτισμό του και τους συμπατριώτες του Έλληνες να εκτιμήσουν την ένδοξη καταγωγή και ιστορία τους. Ο Ρήγας Φεραίος με τα ποιήματά του και ιδιαίτερα τον Θούριο και τα κηρύγματά του στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια πυρπόλησε τις ψυχές των Ελλήνων και Βαλκάνιων σκλάβων, για τον πόθο τους προς την ελευθερία. Δίκαια θεωρείται η πιο φωτεινή μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που συνέβαλε στην επανάσταση του ελληνικού γένους. 

Του Ερμόλαου Λινάρδου, Γενικού Γραμματέα της ΠΟΠΣ, Επίτιμου Σχολικού Συμβούλου