Η γέννηση του Χριστού στη θρησκευτική και νεοελληνική ποίηση

Λινάρδος Ερμόλαος

Γενικός Γραμματέας της ΠΟΠΣ

Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος

 

«Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε· Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε· Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε· ᾄσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ καὶ ἐν εὐφροσύνῃ ἀνυμνήσατε λαοί, ὅτι δεδόξασται» 

(Καταβασίες Χριστουγέννων, Ὠδὴ α’, Ειρμός, , Γρηγορίου του Θεολόγου 26 Δεκεμβρίου 380μ.Χ.)

Το χαρμόσυνο γεγονός των Χριστουγέννων γεμίζει τις καρδιές και το πνεύμα όλων των κουρασμένων και βασανισμένων ανθρώπων με αισθήματα χαράς και ελπίδας, με ευγνωμοσύνη και θαυμασμό προς το βρέφος εκείνο που ήταν «Θεός φανερωθείς εν σαρκί ανθρωπίνη».

Και πράγματι όταν κανείς εμβαθύνει στο μεγάλο και ακατανόητο αυτό γεγονός της ενσαρκώσεως του Θεού και ατενίζει στην περίοδο των είκοσι αιώνων που έχουν περάσει, δεν είναι δυνατόν, παρά με κατάνυξη και με θαυμασμό να προσβλέπει στο βρέφος της Βηθλεέμ, για την ευεργετική και ζωογόνο  επίδρασή του σ΄ ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Η χριστιανική θρησκεία με την πλούσια φιλολογία της και το υψηλό περιεχόμενό της υπήρξε πάντοτε πηγή αστείρευτης έμπνευσης σε όλες τις εκδηλώσεις της τέχνης, από τη ζωγραφική ως τη γλυπτική και από την ποίηση ως τη μουσική.

Ιδιαίτερα η γέννηση του Χριστού υπήρξε από τα προσφιλέστερα θέματα της τέχνης. Η ζωγραφική και η ποίηση εικόνισαν και ύμνησαν τα Χριστούγεννα σε διαφόρους τόνους και χρώματα. Σπάνια το ανθρώπινο γένος έψαλε περισσότερο  εορταστικό και χαρμόσυνο ύμνο από το: «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία».

Η εορτή επικράτησε χάρη στις προσπάθειες μερικών Ιεραρχών και κυρίως του Ιωάννη του Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου του Θεολόγου, του οποίου ο πρώτος λόγος στην Κων/πολη, κατά την 26η Δεκεμβρίου του 380 άρχισε με τους στίχους: «Χριστός γεννάται δοξάσατε, Χριστός εξ’ ουρανών, απαντήσατε, Χριστός επί γης υψώθηται».

Η εκκλησιαστική ποίηση έφθασε στη μεγαλύτερη ακμή της κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, διακρινόμενη για την βαθύτατα χριστιανική έμπνευση, τη σταθερή θρησκευτική πίστη, η οποία διαπνέει όλους τους μεγάλους εκκλησιαστικούς ποιητές της εποχής εκείνης.

Όλως εξαιρετική και επιβλητική υψώνεται η μορφή του Ρωμανού του Μελωδού, του μεγαλύτερου χριστιανού ποιητή όλων των αιώνων, του οποίου τα παλλόμενα από εκκλησιαστικό πάθος και ευλάβεια κοντάκια αποτελούν τον ωραιότερο ύμνο του ανθρώπου προς το Δημιουργό του.

Ο Κωστής Παλαμάς σε ένα άρθρο του, λέγει για το Ρωμανό το Μελωδό: «εν μέσω ωχρών και μετρίων Βυζαντινών εκκλησιαστικών ποιητών διακρίνεται καθώς «η λεύκα η μακροτράχηλη με τα’ ασημένια φύλλα».

Από τα κοντάκια του Ρωμανού το πρώτο, αλλά ίσως το ωραιότερο είναι το κοντάκιο «της Χριστού γεννήσεως» αποτελούμενο από το κουκούλιο (προοίμιο): «Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω πρασάγει» και από 24 οίκους (στροφές), που φέρουν την ακροστιχίδα: «του ταπεινού Ρωμανού ο ύμνος».

Ωραιότατο ποίημα – ύμνος του Ρωμανού του Μελωδού είναι ακόμα και το απολυτίκιο της Γέννησης: « Η γέννησίς σου, Χριστέ ο Θεός ημών…».

Αξιοσημείωτος και ο κανόνας του Ιωάννη του Δαμασκηνού στη γέννηση του Χριστού.

Το τροπάριο της γ’ ωδής μας λέγει: «Νύμφης πανάγνου τον πανόλβιον τόκον, ιδείν υπέρ νουν ηξιωμένος χορός, άγραυλος, εκλονείτο τω ξένω τρόπω τάξιν μελωδούσαν τε Ασωμάτων, Άνακτα Χριστόν, ασπόρως σαρκούμενον…»

 

Η γέννηση του Χριστού στη δημοτική και έντεχνη νεοελληνική ποίηση:

Στη δημοτική μας ποίηση δεν θα συναντήσουμε αληθινά θρησκευτικά ποιήματα, που να εμπνέονται από βαθύτατη χριστιανική πίστη.

Ο λαός στα δημοτικά τραγούδια δεν τραγουδεί με τον τρόπο που υμνούν το Θεό οι μυστικοί πατέρες και άγιοι.

Μέσα σε αυτά κλείνει τις καθημερινές χαρές και λύπες του, τις φροντίδες και αγωνίες του.

Τα μόνα δημοτικά τραγούδια που θέμα τους έχουν τη γέννηση του Χριστού είναι τα κάλαντα, που είναι περισσότερο τυπικά θρησκευτικά ποιήματα και το χριστιανικό αίσθημα είναι μάλλον εξωτερικό.

Από τα κάλαντα, τα γνωστότερα Χριστουγεννιάτικα είναι τα εξής:

• Στη γέννηση του Χριστού: «καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ο ορισμός σας, Χριστού τη θεία γέννησιν να πω στ’ αρχοντικό σας…»
• Άλλο παλαιότερο: «Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει, οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η κτίσις όλη…»
• Άλλο διαφορετικό: « Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη χαρά στον κόσμο. Πρώτα γεννιέται ο Χριστός και δεύτερη η Εύα και τρίτον ο Παράδεισος με τα μυρωδικά του…»

 

Κατά τις εορτές του δωδεκαημέρου (των εορτών των Χριστουγέννων) οι βυζαντινόπαιδες περιερχόμενοι τις οικίες , από πολύ πρωί μέχρι το δείπνο με αυλούς έλεγαν τα κάλαντα. Για τους «καλαντιστές» κατά τον ΙΒ Αιώνα μαρτυρεί ο Ι.Τζέντζης: «Και όσοι κατ’ αρχίμηνον την Ιανουαρίου και τη Χριστού γεννήσει δε και Φώτων τη ημέρα οπόσοι περιτρέχουσι τας θύρας, προσαιτούντες μετά ωδών και επωδών και λόγους εγκωμίων».

Επί τουρκοκρατίας στην Αθήνα δεν έλεγαν τα κάλαντα τα παιδιά.

Τα τραγουδούσαν μεγάλοι άνδρες κι εργάτες, οι νερουλάδες -ίσως από φόβο μήπως τα’ αρπάξουν οι Τούρκοι για να τα κάνουν γενίτσαρους, αλλά και για τα χαρέμια τους.

Τα τραγούδια και τα κάλαντά τους ήταν λίγο περίεργα. Άρχιζαν πάντα: «Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου, όπου γεννήθη ο Χριστός να σώσει τους ανθρώπους».

Από τους δόκιμους ποιητές, εκείνος που αφιέρωσε ωδή «εις την κατά σάρκα γέννηση του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού» είναι ο Ηλίας Τσανταλίδης, ο τυφλός βάρδος της Χάλκης. Είναι ο μόνος που έγραψε στην καθαρεύουσα., ενώ οι άλλοι γράφουν στη δημοτική γλώσσα: «Εις την φάτνην! Εις την φάτνην! Εν τη Βηθλεέμ τη πόλει, εκεί σήμερον συντρέχει έκθαμβος η κτίσις όλη! Εις την φάτνην των αλόγων, εκεί δόξα, εκεί αίνος: και τι μείζον; Εκεί τίκτει μήτηρ τον θεόν παρθένος».

« Η παραμονή των Χριστουγέννων» του Αχιλλέα Παράσχου στέκει πιο κοντά μας με τον πιο απλό γλυκό της τόνο: «..ήτο γλυκεία παραμονή εκείνης της ημέρας, όπου καινούργιος δρόσιζε τον κόσμο παλιό αγέρας. Που ο αγέννητος Θεός στη Βηθλεέμ γεννήθη  και αναγάλλιασε η γη κι εντράπη κι εφοβήθη…»

Ο Κωστής Παλαμάς με παλλόμενη θρησκευτική ψυχή τραγούδησε τα Χριστούγεννα:

«Χριστέ μου κράτα με μακριά απ’ τις κακίες του κόσμου, στη φάτνη βρέφος όσο ζω, να σε λατρεύω δος μου! Κι όταν θα΄ρθει από σε σταλτός ο χάρος να με πάρη. Κάμε σα βρέφος να σταθώ μπροστά στο θεία χάρη. Χριστέ μου δος μου στους σεισμούς, στις τρικυμίες του κόσμου, πάντα να στέκω ατράνταχτος και να είναι ο λογισμός μου, το φως από το μυστικό που χύνονταν αγέρι, όταν για Σένα στη Βηθλεέμ τους μάγους είχε φέρει… Και κάμε λόγια κι έργα μου σαν των απλών αγρών τα κρίνα, προφητικά, φεγγόβολα, κάμε τα σαν εκείνα.»

Με πόση ευλάβεια με πόση ταπεινότητα ζητεί ο ποιητής μας: «Να μου του στάβλου εν άχυρο, ένα φτωχό κομμάτι, την ώρα που άνοιξε ο Χριστός στον ήλιο του το μάτι. Να ιδώ την πρώτη του ματιά και το χαμόγελό του, το στέμμα των ακτίνων του γύρω στο μέτωπό του…». 

Με πόση γνήσια δύναμη, με πόση θρησκευτική κατάνυξη ψάλλει τα ξημερώματα των Χριστουγέννων στο Μεσολόγγι ο Κ. Κρυστάλλης στον «Καλόγηρο της Κλεισούρας»: «Ξημέρωναν Χριστούγεννα. Οι εκκλησίες σημαίνουν, κουνιούνται τα καμπαναριά και οι φωνές που βγαίνουν από το βαθύ και διάπλατο κάθε καμπάνας στόμα, μοιάζουν χερουβικούς ψαλμούς, σαν από ουράνιο δώμα. Χιλιάδες τα Χριστούγεννα τα τραγουδούν άγγελοι και κάθε αχτίδα από ψηλά που κάθε αστέρι στέλνει μοιάζει αγγελική ματιά. Θρησκεία γλυκιά μάνα. Τι όμορφη δίνεις εσύ λαλιά και στην καμπάνα και πόσο εκείνη η λαλιά σαλεύει την καρδιά μας! Πόσες εκείνος ο Σταυρός απ’ τα καμαπαναριά μας, στην αντηλιάδα χύνοντας τόσες χρυσές ελπίδες!»

Στην άνθιση της θρησκευτικής ποίησης, που γίνεται τα τελευταία χρόνια με γνήσιο θρησκευτικό βίωμα, ξεχωριστή θέση έχει ο Γ. Βερίτης, ο βαθύτερος Χριστιανός Νεοέλληνας ποιητής. Αφήνει τη γνήσια θρησκευτικότητά του να εκφραστεί με στίχους απλούς και αρμονικούς:

«Δόσε γαλήνη, βασιλιά μας, παντού και μέσα στην καρδιά μας.

Στείλε γλυκιά παρηγοριά σε πολιτείες και χωριά.

Δέξου Χριστέ την προσευχή μας, κι ας γίνει φάτνη σου η ψυχή μας.

Κάνε ν’ ανθίσουν άσπροι κρίνοι, όπου περίσσεψαν οι θρήνοι.

Μες στις ψυχές να φέξει η πίστις, πεντάκτινο άστρο της αυγής.

Κι ας πουν το δόξα εν υψίστοις, γλώσσες, λαοί, φυλές της γης.»

Ας είναι τα φετινά Χριστούγεννα για όλους μας μια καλή αρχή, για να αρχίσει να μιλάει η ζωή μας και όχι μόνο τα λόγια μας. Αρκεί να είμαστε ειλικρινείς απέναντι στο Θεό και απέναντι στους ανθρώπους.

Η Elen Celler έλεγε: «Αυτό το φως ξεκινά από το αστέρι των Χριστουγέννων και να γίνει ελπίδα, αγώνας και εσωτερική επικοινωνία». Ας μην ξεχνάμε ότι τα Χριστούγεννα είναι εορτή αγάπης, συγγνώμης, ταπεινοφροσύνης».